voor meer: www.tiemens.nl

EEN 1000-JARIG KERKJE ONDER VUUR

Middeleeuwen, Karel de Grote, Noormannen, epidemieën, geestelijkheid, edelen, burgerij, Gouden Eeuw, Franse tijd, oorlogen en geruchten van oorlogen; het zijn woorden en begrippen die hun eigen plaats innemen in de vaderlandse geschiedenis. Lijkt het ene nog maar kort geleden, op het andere kijken we vanuit onze moderne tijd terug als op een geheel andere, onwerkelijke wereld. Maar dan te bedenken, dat we nog steeds in onze directe omgeving monumenten vinden die dit allemaal hebben meegemaakt en hebben doorstaan. Monumenten die stille getuigen zijn van hetgeen wij alleen nog maar uit geschiedenisboekjes kennen. Zo’n monument is het oude kerkje van Oosterbeek, dicht bij de oever van de Rijn gelegen, die ter plaatse eigenlijk Neder Rijn heet. Ruim 1.000 jaar staat het er al de tijd te trotseren, al moest het daar van tijd tot tijd een hoge tol voor betalen.

Het Godshuis door de eeuwen heen

Uit geschiedkundig bodemonderzoek in en om het Oosterbeekse kerkje, dat in 1946 mogelijk was doordat het zwaar gehavend uit de oorlog kwam, bleek dat dit Godshuis hoogstwaarschijnlijk in de tiende eeuw is gesticht. Aangenomen wordt, dat de Utrechtse bisschop Balderik (918 – 975) opdracht tot de bouw heegft gegeven. Het eenvoudige zaalkerkje zal niet in een woest en verlaten gebied gebouwd zijn, maar in of nabij een nederzetting. Gezien de ligging, dicht bij de oever van de rivier, mag ook worden aangenomen dat er zich in de nabijheid een rivierovergang bevond. Kortom, het kerkje lag ongetwijfeld aan een doorgaande route, die door de Betuwe en over de Veluwe voerde. Door de opkomst van Arnhem, enkele eeuwen later, moet deze oude handelsroute in onbruik zijn geraakt en zijn verdwenen. Voor de fundering van het kerkje zijn veldkeien en leem gebruikt. Bouwmateriaal dat rijkelijk voorhanden was (en nog steeds is) in de stuwwal uit de voorlaatste ijstijd, aan de voet waarvan het kerkje staat. Dat geldt overigens niet voor de grotere tufstenen blokken die op de fundering zijn gelegd en de kleinere van hetzelfde materiaal die op de grotere liggen. Zulke blokken werden toentertijd uit steengroeven bij Andernach gehaald. Echter, het is wel zeker dat de tufsteen voor het Oosterbeekse kerkje niet uit Andernach werd aangevoerd, althans niet rechtstreeks.

Deze ingangspartij van het kerkje behoort tot de oudst bewaard en gespaard gebleven delen

Het grondige onderzoek uit 1946 toonde aan, dat alle stenen een reeds verweerde zijde hadden. En dat kan niet anders betekenen, dat ze vóór het jaar 1.000 al enkele eeuwen in de gevel van een of ander bouwwerk hebben gezeten. Misschien in een van de vele militaire bouwwerken of Romeinse tempels die ooit in het stroomgebied van de Rijn te vinden waren. In het nabij gelegen Elst stond bijvoorbeeld zo’n Romeinse tempel en in de polder Meinerswijk ten zuidwesten van Arnhem, liggen nog de fundamenten van een castellum. Het woord recycling mag dan modern zijn, de praktijk is dat allerminst! Zoals zoveel oorspronkelijke zaalkerkjes, onderging ook het kerkje aan de Benedendorpsweg in de loop der eeuwen diverse gedaanteverwisselingen. Zo moeten aan de noord- en zuidgevel portalen aangebouwd zijn geweest, die naderhand weer zijn verwijderd. In de twaalfde eeuw verving een fraai portaal aan de noordzijde de oude, eenvoudige toegang. In diezelfde tijd zouden ook de huidige raamvormen tot stand zijn gekomen, terwijl de drie inwendige en halfronde nissen vervangen werden door een koor met een halfronde sluiting. Omstreeks 1350 verrees de zware toren tegen de westgevel. Weer een eeuw later werd het koor vergroot en bouwde men er een sacristie aan. In 1865 onderging het historisch monument een even ingrijpende als ondeskundige verbouwing. De sacristie verdween, maar ook twee vakken van het koor vielen ten prooi aan de slopershamer. Er werden vervolgens twee lelijke transepten (dwarsbeuken) opgetrokken. Na de bevrijding van 1945 zijn de lelijke transepten definitief verwijderd, maar helaas verdween daarbij ook het laatste restje van het koor uit de vijftiende eeuw. Met de grondige naoorlogse restauratie heeft het kerkje – de toren even buiten beschouwing gelaten - een gedaante gekregen die nog het meest lijkt op die welke het omstreeks 1200 gehad moet hebben. Bijzonder blijft intussen wel, dat dit middeleeuwse bouwwerk, in weerwil van alle onderzoekingen , nooit al zijn geheimen heeft prijs gegeven.

September 1944

A last stand was made at this church to cover the withdrawal across the Rhine, aldus de tekst op deze herinneringszuil bij de kerk

Het vredige, duizendjarige kerkje in Oosterbeek-Laag raakte op een merkwaardige wijze betrokken bij de strijd die in en om Oosterbeek in september 1944 woedde. Leek het op de zonnige nazomermiddag van 17 september 1944, toen de zweef- en transportvliegtuigen over het eeuwenoude bedehuis koersten om zich iets verder van hun last te ontdoen, nog op dat de bevrijding binnen handbereik lag, een week later hadden de kansen een dramatische keer genomen. De gebeden, die ook vanuit dit kerkje waren opgestegen, leken alles behalve verhoord. Het was in het centrum van het bruggenhoofd (perimeter) komen te liggen, waarin de Poolse en Britse luchtlandingseenheden bij Oosterbeek waren samengedreven en zich met de moed der wanhoop verdedigden. Het bruggenhoofd was overigens nutteloos, aangezien de terreingesteldheid ter plekke er niet geschikt voor was om - zo het uit het zuiden oprukkende leger nog op tijd kwam - troepen er aan land te laten gaan. Het kerkje was intussen door talloze granaatinslagen zwaar beschadigd. Desalniettemin deed het nog dienst als verbandplaats. Er hield zich een groep van ca. 200 doorweekte, vermoeide en gewonde mannen op. Het waren de overlevenden van drie bataljons die tevergeefs geprobeerd hadden de ingesloten Britten bij de verkeersbrug in Arnhem te ontzetten. Nadat ze waren afgeslagen, lukte het hun om via modderige sloten weer in de perimeter bij Oosterbeek terug te keren. "Als men uit het grote, gebroken kerkraam over de weilanden in de richting van de rivieroever keek", zo schreef een ooggetuige, "kon men de doden en gewonden die tijdens hun vlucht getroffen waren door mortier- en machinegeweervuur zien liggen". De groep in de kerk stond onder bevel van majoor D. Lonsdale, zelf op verschillende plaatsen aan zijn hoofd gewond.

Het laatste bedrijf

Dit was er na de oorlog over van het historische kerkje

In de vroege ochtend van 25 september 1944 kreeg de bevelhebber van de Britse Eerste Luchtlandings Divisie, generaal-majoor R.E. Urquhart, opdracht om met de restanten van zijn eens zo trotse divisie terug te trekken over de Rijn. Het plan voor de terugtocht werd zodanig opgesteld en uitgevoerd, dat de Duitsers zo lang mogelijk onkundig zouden blijven van wat er gaande was. Die avond slopen van tijd tot tijd groepjes mannen letterlijk onder de ogen van de Duitsers weg uit de verdedigingslinies. Via twee routes gingen ze op weg naar de Rijn. Veel van hen passeerden de verbandpost in het kerkje. Zoveel mogelijk gewonden werden, wegens gebrek aan verbandmiddelen, met tafel- en bedlinnen verbonden en, als het even kon, naar de rivier gebracht. Ik de kerk gaf Lonsdale de verzamelde mannen de laatste instructies. Een jaar later zou hij dit op de puinhopen van het kerkje opnieuw doen. Het was toen geen bittere ernst, maar gespeeld. Voor de opname van de bedrieglijk authentiek lijkende film over de Slag om Arnhem, Theirs is the Glory. Het vernielde kerkje was een van de historische sets waarop de film werd opgenomen. Naast Lonsdale was nog een groot aantal mannen die het jaar daarvoor in de Slag hadden gevochten, bij de opnamen betrokken. Zij beschouwden het als een eerbetoon aan hun kameraden die op het slagveld waren gebleven. Een militair is doorgaans geen geboren acteur. Om geen al te slecht figuur te slaan, had Lonsdale voor het begin van de opname waarin hij de (veelal gewonde) militairen toespreekt, zijn tekst met krijt in grote letters op een houten schot gezet. Het zou hem als spiekbriefje moeten dienen, mocht hij op het kritieke moment zijn tekst kwijt zijn. Het paneel, ter grootte van een deur, met het curieuze opschrift is bewaard gebleven. Gelukkig werd de historische waarde ervan tijdig onderkend. Het is te bezichtigen in het Airborne Museum in Oosterbeek.

In oude luister hersteld

Als uit de as herrezen

Teneinde de herbouw na de oorlog zo verantwoord mogelijk te verwezenlijken, baseerden de twee Arnhemse architecten die daarmee werden belast, hun plan op de resultaten van het geschiedkundig bodemonderzoek uit 1946. De wederopbouw verliep voorspoedig. Op zondagochtend 18 december 1949 kon het kerkje weer in gebruik worden genomen. Vervolgens werd de toren onder handen genomen. Het robuuste bouwwerk kreeg een lage spits, die beter overeenstemt met de middeleeuwse toestand, waarin het kerkje zoveel mogelijk naar werd teruggebouwd. Nooit is het oude kerkje van Oosterbeek in zijn bestaan getuige geweest van zoveel ellende als in september 1944. Dood en verderf, onnoemelijk veel leed, teleurstelling en verwoesting waren juist op die plaats ten hemel schreiend. Het is dan ook niet verwonderlijk, dat juist dit markante kerkje zo’n bijzondere plaats is gaan innemen in de harten van zoveel Britse en Poolse Arnhem-veteranen. Met hun familieleden en de burgers uit Oosterbeek komen ze er jaarlijks in september samen om troost te zoeken, te herdenken en vriendschapsbanden te verstevigen. Van de bijzondere band die er tussen de veteranen en het kerkje is ontstaan, getuigen veel voorwerpen in het gebouw. Een blikvanger is zeker het natuurstenen doopvont, waarvan het deksel de koepel van een gestileerde parachute voorstelt. Het wapen van de Britse Eerste Luchtlandings Divisie, een krijger op een vliegend paard (Pegasus) siert het doopvont. Een wel zeer uitzonderlijke combinatie!

Links het doopvont, rechts het wandbord met het Airborne gebed

De inscriptie in het blad van de liturgische tafel geeft uitdrukking aan het de herinnering van de veteranen aan de strijd die zij in Arnhem en Oosterbeek leverden

Misschien nu wel mooier dan het ooit was

Klik hier om terug te gaan naar de Home Page.